Misterium poetyckie artykuł
Informacje o tekście źródłowym
Misterium poetyckie
„Krytycy dzisiejsi są zarazem bardzo niepospolitą i bardzo małą rzeczą — niepospolitą, jako trybunowie, poręczyciele i wyręczyciele publiczności, a mianowicie tej, która zarówno na szlachetną potrzebę bycia nie obcą sprawie literatury, jak nie lubi się sama znajomością warunków literatury zajmować, ma to więc jakoby rezonujący lektorowie i klienci, zamieniający czytelników na słuchaczy i wyręczający jeszcze słuchaczy onych w pracy oceniania tego, co im czytane było. Z tego to względu, który krytyków okazuje, iż są łączliwym organem publiczności, z tego, mówię, względu są oni wielce niepospolitą rzeczą. Z drugiego zaś względu, to jest jakoby żądało się od nich stanowczego utwierdzeń krytyki objaśnienia, pokazaliby się ciż sami, jak bardzo są maleńcy i niepewni własnej ich sprawy!” — pisał Cyprian Kamil Norwid w przedmowie do Krakusa.
Jako recenzent, niestety, muszę się z pewnym wstydem z uwagami tymi zgodzić. Stając wobec poezji Norwida, w całej pełni obnaża się nędza krytyki (twierdzenie, że Norwid, a więc także i Krakus, to poezja niełatwa — będzie truizmem, jakakolwiek próba tłumaczenia i uprzystępniania Norwida — będzie niepowetowaną szkodą i dla poety, i dla czytelnika czy słuchacza samego). Tak więc nie podejmuję się i zmuszony jestem zachęcać jedynie czytelnika, aby bacznie wsłuchiwał się w cudownie brzmiące wiersze Krakusa, które usłyszeć można ze sceny 61 Teatru Ateneum.
A brzmią one z tej sceny bardzo pięknie.
Pisząc Krakusa chciał Norwid początkowo położyć podtytuł Wyścigi, by zaakcentować, że treścią i myślą właściwą dramatu, jest nie zbrodnia Kainowa i tragiczne w skutkach „rozbratnienie”, lecz skądinąd szlachetne współzawodnictwo między braćmi, który pierwszy zdoła zabić smoka i uwolnić naród od dręczącego go potwora. Jednak w wersji ostatecznej wolał umieścić podtytuł Książę nieznany. Jak gdyby stało się dla niego jasne, że jednak motyw zwady między braćmi stał się w ostatecznym kształcie dramatu najistotniejszy. Jeśli więc Teatr Ateneum powrócił, obecnie, do podtytułu pierwotnego, oznacza to, że chciano na te właśnie, ogólniejsze aspekty tragedii zwrócić uwagę.
Norwid nazwał Krakusa tragedią, ale w przedmowie użył słowa misterium. Wydaje się, że ten drugi termin pasuje o wiele bardziej do wersji, zaprezentowanej w Ateneum. Już przy wejściu na salę elementami, stwarzającymi nastrój: są zapach wyprawionych świeżo skór, widok kamieni, z których ledwo wyłaniają się pierwociny kształtów, wreszcie brzęk łańcuchów, potrącanych przez nieuważnych widzów. Scenografia ta: porozrzucane kawały skóry, zwisające z sufitu łańcuch i porozrzucane w pozornym nieładzie głazy — jest więcej niż oszczędna. Jest po prostu ascetyczna. Tylko w takiej scenerii misterium nabiera wyrazistości. Dodajmy do tego przedziwne kostiumy, nie będące już nawet stylizacjami, a jedynie jakimiś aluzjami do przeszłości. I to niekoniecznie tej prasłowiańskiej, do której odwołuje się Norwid, bo na przykład u jednej z postaci spod futer wyłania się coś na kształt ułańskiego munduru, zaś postać fantastyczna w ogóle przyodziana jest w suknię, przypominającą stroje z epoki Powstania Styczniowego. Nie szukajmy tu więc ścisłych odniesień, raczej spróbujmy potraktować pracę Jerzego Grzegorzewskiego jako próbę syntezy, uogólnienia.
Misterium zaczyna się — i oczarowuje głównie słowem. Słowem poetyckim najwyższego lotu — i jak wypowiedzianym! Zwykle nie dostrzegany w teatralnych programach przypisek: Praca nad słowem: Krystyna Mazur, tutaj zasługuje na najwyższe słowa uznania.
Główne postacie Krakusa Norwid umieścił jakby na trzech stopniach: wbrew pozorom najmniej skomplikowany jest Rakuz, brat Krakusa, którego rozterki dadzą się rozpatrywać w kategoriach odwagi i tchórzostwa, prawości i podłości; na wyższym stopniu stoi sam Krakus, książę na Krakowie, którego wahania i wewnętrzne rozdarcia już nie są tak jednoznaczne, wreszcie z teatralnego punktu widzenia najbardziej wyrazista jest postać na pozór dość uboczna: Szołom, pisarz, czyli runnik koronny. Ten ostatni, krętacz i szczwany dworski lis, jawi się — choć może zabrzmi to jak ciężkie oskarżenie dla naszych czasów — jako postać najbardziej współczesna.
Od niego więc zacznijmy: Szołoma gra Ludwik Pak. Wyrazisty w swej przebiegłości, w każdym geście i najdrobniejszym spojrzeniu, dostojny chwilami, gdy obnosi swą wyższość, płynącą z umiejętności „pisania stylikiem”, wreszcie surowy sędzia w ostatniej scenie przenikający i tłumaczący lepiej niż inni bieg dziejów i tajniki ludzkiej natury. W każdym z tych psychologicznych wcieleń jest Ludwik Pak bardzo prawdziwy i najbardziej chyba z występujących w przedstawieniu współczesny w aktorskiej metodzie, stwarzając w sumie bardzo udaną rolę.
Bardzo pięknie zagrał szlachetnego Krakusa, nieznanego zbawcę grodu, Andrzej Seweryn. Pamiętamy go z niedawnego Głupiego Jakuba, w międzyczasie był i film, a teraz mamy piękną postać szlachetnego romantyka w sztuce bardzo dziwnego romantycznego poety. Andrzej Seweryn znakomicie daje sobie radę z trudnym norwidowskim wierszem, każde słowo brzmi w jego uszach spiżowo, a przy tym nie zatraca prawdy i nie popada w koturnową deklamacyjność. Była to chyba najgroźniejsza pułapka czyhająca na odtwórcę tej roli, i Andrzej Seweryn wybrnął z niej zwycięsko, będąc cały czas bardzo prawdziwym szlachetnym młodzieńcem, pełnym najlepszych chęci, ale i zwątpienia we własne możliwości. Na najwyższe pochwały zasługuje także fizyczna sprawność tego aktora, którą był w stanie zaprezentować nawet maleńkiej scenie Ateneum 61.
Brata jego, Rakuza, zagrał Edmund Fetting. Cały czas miało się wrażenie, że gra Makbeta, co nie było najlepszą paralelą, bo Rakuz z Norwida, to postać o całkiem innym charakterze. W każdym razie Fetting także bardzo pięknie podawał tekst, jak to się nieładnie mówi, i z pewnością stawianie mu zarzutów zbytniej celebry w traktowaniu roli byłoby zwykłym malkontenctwem.
Z pozostałych postaci utkwiła w pamięci Anna Seniuk, bardzo wyniosła i respekt budząca, jako Osoba fantastyczna, bardzo też prawdziwa w momentach tkliwości. Jako pustelnik dudnił głosem Zdzisław Tobiasz, ucznia zaś jego zagrał Marian Rułka. Chyba zbyt poczciwym wodzem Skandynawów był Stanisław Libner.
Całość oszczędnie i bardzo pięknie wyreżyserowała Małgorzata Dziewulska. Należą się jej duże brawa także i za to, że wydobyła na stołeczną scenę to piękne i niepotrzebnie zapomniane misterium Cypriana Norwida.