Zwiad Pierwszego Jeźdźca artykuł

Informacje o tekście źródłowym

  • autor
  • miejsce publikacji
  • „Polityka” nr 15
  • data publikacji
  • 1984/04/14

Zwiad Pierwszego Jeźdźca

[...] zabawa w chowanego
ukrywamy się
w uśmiechach
on wie
że musi umrzeć
już za miesiąc
ta tydzień

powiedz mi prosiłem
jesteś teraz ode mnie
mądrzejszy wiesz już
prawie wszystko

mówił z trudem
ale wyraźnie
zostałem zamieniony w mięso
zredukowany do mięsa
które cierpi
powrót mój do życia
był straszny
ale nie mogę tego wypowiedzieć
nie wolno mówić
nie trzeba poprawił się

uciekałem z oczami [...]

Ten fragment jednego z ostatnich wierszy Tadeusza Różewicza poświęcony jest Helmutowi Kajzarowi, ale nie bez przyczyny znalazł się w pię­knym tomiku Wierszy Różewicza, wydanym przez wrocławski Teatr Współczesny z okazji polskiej pra­premiery najnowszej sztuki poety — Pułapka. Hanna Witkowska-Lis, która redagowała ten wybór, słusz­nie spostrzegła zaskakującą zgodność tonacji wiersza ze sceniczną opowie­ścią o życiu Franza Kafki.

Pułapka jest z pozoru taką wła­śnie biograficzną opowieścią, pełną soczystych epizodów i zaskakująco uniwersalnych metafor. Od bardzo wielu lat nie było w polskiej drama­turgii drugiej takiej sztuki, co do której wszyscy krytycy byliby zgod­ni: wybitne wydarzenie, które nie mając jakby czasu na aktualność, siłą swego ciężaru gatunkowego od razu umiejscawia się w historii li­teratury i teatru polskiego. Pułap­ka jest tym utworem, na który o­czekiwaliśmy, niecierpliwiąc się o­statnimi laty, że polska dramatur­gia współczesna albo nie nadąża za życiem, albo też zbyt nachalnie pra­gnie być, aktualna. Sztuka Różewi­cza nie jest „aktualna”, a jednocze­śnie uderza w samo sedno naszego niepokoju, w sam środek psychicz­nego dygotu, jaki — niby febra — prześladuje nas od pewnego czasu. Niezwykłość Pułapki polega też na tym, że obie jej polskie insceni­zacje (światowa prapremiera w reżyserii Krystyny Skuszanki odbyła się w Norwegii) stały się znaczący­mi wydarzeniami artystycznymi, choć każde z nich jest całkowicie inne, choć ich stylistyki biorą się z dwu absolutnie różnych filozofii te­atru. Zarówno jednak wrocławska prapremiera w reżyserii Kazimierza Brauna, jak i późniejsza o tydzień, bardziej elitarna, warszawska insce­nizacja Jerzego Grzegorzewskiego godne są znakomitego tekstu.

Chociaż bohater Pułapki nazy­wa się Franz, a wiele wątków zga­dza się z biografią Kafki, nie ulega wątpliwości, że to postać skrojona na miarę szczególnego współczesne­go Everymana, dalszy ciąg Bohate­ra z Kartoteki. Franz, uwięziony za sprawą swej obsesji w pułapce, okazuje się jednak prorokiem, nie obsesjonatem. Pułapką jest dla nie­go własne ciało, stanowiące kompo­zycję nieznanych zagrożeń, mroczne siedlisko chorób, lepką obietnicą bezsilności. Pułapką jest społeczeń­stwo, które rusztowaniem zakazów, nawyków, stereotypów, zakłamań, uśrednień, norm i stadnego instyn­ktu obudowuje jego słabe i równie nienawistne ciało. Pułapką jest wre­szcie cały świat, żyjący strachem i ze strachu, zażywający coraz rozpacz­liwiej i coraz bardziej wbrew sobie narkotyku samozagłady. Te trzy pułapki zamykają kruche „Ja”, pozwalając na chwilę szamota­niny, ale zabierając możliwość zreali­zowania marzenia o wolności. Nie ma jej i nawet nie można jej warunkowo obiecać. Człowiek rodzi się bowiem i umiera w pułapce, ubezwłasnowol­niony i tylko nie zawsze tego świa­domy. Franz wie to od początku. A czego nie wie — przeczuwa. Róże­wicz pomaga mu, wyprzedzając hi­storię, opowiadając o zdarzeniach które nastąpią wiele lat po śmierci Kafki. Dlatego Franz jest nie tyle wizją wielkiego pisarza, co ekstra­ktem jego twórczości, tworem złożo­nym z przeczuć i obsesji, a nie z za­pisów w księgach parafialnych, ma­gistrackich, szpitalnych…

Franz mówi do siostry: „to ja je­stem pułapką, moje ciało jest pu­łapką, w którą wpadłem po urodze­niu”, ale znaczy to znacznie więcej, niż konstatacja choroby. W tym zda­niu jest świadomość bezsilności w smaganiu z naturą; bezsilności tyl­ko chwilami zagłuszanej trwożliwą nadzieją i butnymi okrzykami wynalazców kolejnego panaceum. Nie ma panaceum na tajemnicę natury, która — jeśli chce — w mgnieniu oka udowadnia swą siłę. Tę witalną i tę destrukcyjną. Dlatego też jest ona jedną z nielicznych sił, wobec któ­rych człowiek współczesny okazuje pokorę. Lub bunt, który jest prze­cież tylko negatywem pokory, i tych samych źródeł się wywodzi i taki sam osiąga skutek.

Pułapka społeczna więzi jeszcze straszliwiej. Uległość wobec głosu, większości, wobec opinii, wobec norm uważana jest za dowód psy­chicznej równowagi. Stadny instynkt podążania za wodzem lub równie stadny — tego wodza degra­dujący jednakowo niszczy indywi­dualność, jednakowo unieważnia „Ja”. Jeśli nie ma „Ja”, nie ma ta­kże odpowiedzialności, bo odpowie­dzialność zbiorowa jest przecież po­jęciem abstrakcyjnym, czyli jej nie mi. Franz boi się szafy. Boi się, że szafa stanie się w jego domu waż­niejsza od niego. Zresztą, nie wie dokładnie, dlaczego się boi, ale czu­je w niej wroga.

„Czemu tak walczysz z szafą? — pyta Franza jego narzeczona, Felice. — Czy ten mebel uczynił ci kiedyś krzywdę… Ja, oczywiście, mogę z tej szafy zrezygnować; chociaż nie wyobrażam sobie domu bez szaf… nie jesteśmy koczownikami…”

„Będziesz żyła ze mną, nie z sza­fą” — odpowiada poważnie Franz.

Szafa to stabilizacja; stabilizacja to unormowanie życia; norma to ste­reotyp, to zależność; zależność to śmierć „Ja”. Franz wie, że szafa to tylko pierwszy koralik ze sznura granatów, które rozsadzą jego nieza­leżność. Będzie potem musiał zga­dzać się potakiwać, przestrzegać, wiedzieć, bić brawo. Chce jednak być sobą, nawet jeśli społeczeństwo będzie się z niego śmiać, wytykać palcem, wreszcie zwalczać, bo od­mienność wzbudza wszak agresję stada.

Pułapka świata jest pułapką osta­teczną. Zbliżająca się zagłada Ży­dów, która stanowi zwieńczenie sztu­ki Różewicza, to oczywiście tylko sy­gnał. Tak jak cały dramat nie mó­wi w gruncie rzeczy o Kafce, lecz o człowieku współczesnym, przestraszonym i coraz wyraźniej uświada­miającym sobie dramatyzm swego położenia, tak finałowa zagłada Ży­dów dotyczy wszystkich, jest wizją wstępnej Apokalipsy, rozpoznaniem Scenariusza Zagłady, zwiadem Pier­wszego Jeźdźca, który wkrótce mo­że powrócić jako jeden z Czterech, w dniu, który przyjdzie nazywać osta­tnim.

Pułapka historii jest dokuczliwa także dlatego, że w żaden sposób nie można na nią wpłynąć. Wobec niej Franz zresztą pasuje, nie chce jej przyjąć, do wiadomości, zajęty dwiema pierwszymi. Ale życie toczy się także bez jego zgody i trzeci wymiar pułapki dopełnia się wbrew woli Franza. Ostatni ruch wykonuje już sam Różewicz, pisząc w didaskaliach: „Czarna ściana powoli zamy­ka się… jeszcze widać dłonie, palce. Oprawcy odchodzą. Ściana jest zam­knięta. Ściana śmierci. Pod ścianą stoi Animula. Wychudły, nagi chłop­czyna w staroświeckich kąpielów­kach po kolana. Stoi i patrzy onie­miały na ludzi. Wychodzi razem z ostatnim widzem.”

Pułapka jest bez wątpienia sum­mą dotychczasowej twórczości dra­maturgicznej Tadeusza Różewicza, łącząc wątek poszukiwania tożsamo­ści człowieka obrachowującego się ze swym doświadczeniem (Kartote­ka), ze wspomnieniem antymieszczańskiej prowokacji (Białe małżeństwo) i smutkiem humanisty przerażonego Nadciągającym (Sta­ra kobieta wysiaduje). Dopiero jed­nak w Pułapce wszystkie te wątki osiągnęły wymiar uniwersalnej syntezy.

Kazimierz Braun postanowił na­dać przedstawieniu formę najwier­niejszą tekstowi i didaskaliom. Zbu­dował na scenie fragment ulicy z czynszową kamienicą i dużą bramą, której wrota (gdy zamknięte) staną się w pewnym momencie ową cyto­waną ścianą śmierci. Wszystko tu jest po kolei. A więc najpierw ro­dzinny posiłek z apodyktycznym Oj­cem (Zdzisław Kuźniar) i łagodną Matką (Marlena Milwiw), potem sce­ny narzeczeńskie z piękną Felice (notabene Teresa Sawicka w tej roli jast dużo piękniejsza i ma dużo cie­kawszą osobowość, niż postać w sztuce Różewicza), wreszcie nieuda­ne zaloty do szewcówny Jany za po­średnictwem wiernego przyjaciela Maksa (Zbigniew Górski) i niezwy­kła postać — Greta (Halina Rasia­kówna kolejny już raz zaskakuje swą umiejętnością połączenia dy­stansu z autentycznym tragizmem). A wśród tych wszystkich postaci i sytuacji Franz — Bogusław Kierc, delikatny, neurotyczny, ale zarazem szlachetnie powściągliwy, bardziej właśnie Everyman, niż Kafka.

Z wrocławskiego przedstawienia wychodzi się pod dużym wrażeniem, mając w głowie klarowny obraz sztuki, akcji, wzajemnych związków między postaciami. Wszystko jest jasne, wydobyte na wierzch. Wzrusza­jące i piękne. Obrazy poszczególnych scen zostają w pamięci w postaci wyraźnych znaków, kwestie głów­nych bohaterów krążą wśród my­śli nagle poruszonych 1 spoconych. Świadomość przytrzaśniętej myszy pozostaje nękającym wspomnieniem wrocławskiego spektaklu.

O ile jednak Braun narysował z całą dosadnością topografię pułapki i opisał drobiazgowo ową uwięzioną mysz, która siedzi w każdym z nas, o tyle Grzegorzewski pokazał w warszawskim Studio zaledwie jej drżący ogon. Ale może właśnie dla­tego ten spektakl (choć daleko mniej czytelny, zrealizowany z całą pew­nością dla widza elitarnego, przygo­towanego estetycznie do odbioru sztuki nastroju raczej niż słowa) znakomicie wyraża wszystko to, co w sztuce Różewicza jest poezją; wszystko to, co nie zostało napisane, na co nie znaleziono słów, ale co na pewno jest i co się czuje.

Inscenizacji Grzegorzewskiego nie powinien oglądać widz, który nie czytał sztuki, gdyż jej po prostu nie zrozumie a trud składania okru­chów w całość umożliwiającą poła­panie się w tym, „o czym to jest” zabierze czas i wrażliwość potrzebne do smakowania obrazów i przeżywa­nia, czy też odczuwania atmosfery, która w niewyrażony sposób oddaje dojmująco uczucie uwięzienia, zasz­czucia, pułapki. Bardziej jednak e­gzystencjalnej, niż konkretnej; bar­dziej pułapki w ogóle niż Pułapki Różewicza. To widowisko jest w za­sadzie osobistą wariacją Grzego­rzewskiego na temat sztuki, ale je­go estetyczne piękno i właśnie owa poezja, której nie było we Wrocła­wiu, sprawiają, że przeżywa się je mocno. Bardziej nawet może po, niż w trakcie spektaklu.

Giną twarze aktorów, mniej waż­nych w tej inscenizacji niż nastrój, światło, scenografia (Ojciec — Ma­rek Walczewski, Matka — Irena Jun, Felice — Elżbieta Kijowska, Maks — Krzysztof Bauman). Pozostaje w pa­mięci brutalność Wyrostka (Wojciech Magnuski) poniżającego w zakładzie fryzjerskim żydowskiego uczonego (Antoni Pszoniak), nieoczekiwany naturalizm sceny z Gretą (dobra ro­la Anny Chodakowskiej) i portret osaczonego Franza. Olgierd Łukasze­wicz zagrał go bardziej ekspresyj­nie i malarsko niż można było przy­puszczać, sądząc po jego ostatnich rolach. Stworzył bohatera mimo wszystko próbującego swych sił, mo­cującego się z własną niemocą.

Spektakl Brauna przedstawia no­wą sztukę Tadeusza Różewicza — Pułapkę, inscenizacja Grzegorzew­skiego — drżenie ręki pisarza pod­czas jej pisania. W obu przypadkach Pułapka okazała się najwybitniej­szym osiągnięciem dramaturgii pol­skiej ostatnich kilku lat.