Osoby

KARCZEWSKI Zdzisław (23 III 1903 Warszawa - 30 IX 1970 Wrocław), aktor, reżyser, dyrektor teatru. Był synem Stefana i Heleny K., mężem najpierw Wandy K., potem aktorki Jadwigi Mayr. W 1925 ukończył Oddział Dram. przy Państw. Kon­serwatorium Muz. w Warszawie i pocz. występował w t. Bagatela. Na sez. 1925/26 został zaangażowany do T. im. Bogusławskiego; zagrał tu Le Beau ("Jak wam się podoba"), Automedona ("Achilleis"), Dzierżymordę ("Rewizor"). W 1926-28 występował w T.im. Słowackiego w Krakowie, grał m.in. takie role, jak: Reżyser ("To, co najważniejsze"), Drozd ("Franek Rakoczy"), Parmeline ("Zielony frak"), Sekretarz ("Ko­media miłości"), Apraksin ("Kiliński"), w sez. 1928/29 w T. Miejskim w Łodzi, 1929/30 w T. Miejskich w Wilnie, m.in. jako świetny Spodek ("Sen nocy letniej"), czy Truffaldino ("Turandot") - "był arcy­dziełem prawdy," pisał o tej roli M. Limanowski, w 1930/31 w T. Polskim i Małym w Warszawie (grał tu m.in. Dziennikarza - "Lekarz na rozdrożu"), w 1932 w T. Letnim w Warszawie i gościnnie w Łodzi, w sez. 1932/33 w T. Miejskich we Lwowie. W 1933-39 występował w teatrach TKKT (od sez. 1936/37 gł. w T. Letnim, w sez. 1938/39 także w T. Polskim). W czasie II wojny świat., w 1940-41 grał w jawnych warsz. t. Nowości i Komedia, potem pracował jako kelner, a także współpracował z kon­spiracyjnym T. Wyobraźni T. Byrskiego. W 1944 został wywieziony do Niemiec. Po powrocie do kraju, pracował w rozgłośni PR w Bydgoszczy; nast. był dyr. rozgłośni PR w Szczecinie. W 1946-48 był aktorem i reżyserem w T. Komedii Muzy­cznej w Szczecinie, 1948-51 w T. Dolnośląskich (od 1949 T. Dramatycznych) we Wrocławiu (w sez. 1950/51 był także dyr. T. Dramatycznych), w 1951 w T. Wybrzeże w Gdańsku, 1952 w T. Nowym w Poznaniu, 1953-55 znowu w T. Wybrzeże w Gdań­sku; od 1 VI 1955 do 30 IX 1958 pełnił funkcję kier. artyst. sceny T. im. Żeromskiego w Radomiu; w sez. 1960/61-1963/64 występował w T. Polskim w Bydgoszczy, od sez. 1964/65 do końca życia w T. Dramatycznych we Wrocławiu. Był cenionym reżyserem i aktorem. Raczej brzydki, ale obdarzony dobrą sylwetką i wielkim urokiem osobistym, grał przede wszystkim role charaktery­styczne. Był np. zdaniem recenzenta "bardzo reali­styczny i trafny" (J. Piechocki) jako Geoffrey-Fisher ("Billy kłamca"), a Tobiasza ("Chwiejna równowaga") "kreował w sposób świadomie rodzajowy, ciepły, z umiarem i swobodą" ("Gazeta Robotnicza" 1968). "Styl aktorski Z. Karczewskiego - pisała K. Skuszanka - wykształcił się, jak sądzę, na świetnej obserwacji natury ludzkiej i wysnutej z tej obser­wacji spokojnej, stoickiej filozofii pogodzenia z na­turą". Grał m.in.: Moscę ("Volpone"), Kaprala ("Dzia­dy"), Probierczyka ("Jak wam się podoba"), Inspektora ("Harry Smith odkrywa Amerykę"), Króla ("Mazepa"), Helmera ("Dom lalki"), Ojca ("Eugenia Grandet"), tyt. rolę w "Turkarecie, czyli Finansiście". Do najwybit­niejszych ról w ostatnim okresie życia należały: Dyndalski ("Zemsta"), Wójt ("Kondukt"), Szambelan ("Pan Jowialski"), Vadier ("Sprawa Dantona"), Sorin ("Czajka"). Reżyserował m.in.: "Święty płomień" (1947), "Odwety" (1949), "Obcy cień" (1950), "Cudzoziemczyznę" (1953). Występował także w filmach.
Bibl.: Almanach 1970/71; Fallek: Cztery sezony; Fik: 35 sezonów; Hist. filmu t. 2-5; Irzykowski: Recenzje; Iwaszkiewicz: T. Polski; Kreczmar: Drugi notatnik; Kreczmar: Notatnik (il.); M. Limanowski: Duchowość i maestria. Re­cenzje teatralne 1901-1940, Warszawa 1992; Lorentowicz: T. Polski; Szczublewski: Artyści i urzędnicy; T. Polski Wrocław 1945-65; Wilski: Szkolnictwo; Kur. Warsz. 1932 nr 24, 1933 nr 344, 1934 nr 34, 108, 1935 nr 302, 325, 1936 nr 68, 1937 nr 67, 299, 1938 nr 63, 138, 279; Gaz. Rob. 1968 nr 258; Ilustr. Kur. Pol. 1962 nr 213 (J. Pie­chocki); Odra 1970 nr 12 (K. Skuszanka); Pam. Teatr. 1963 z. 1-4 s. 193; Teatr 1971 nr 2; Życie Radom. 1970 nr 252; Afisze, programy, IS PAN; Akt zgonu nr 2843/70, USC Wrocław.
Ikon.: W. Dunin-Marcinkiewicz: K. jako Spodek (Sen nocy letniej), akw., 1932 - PWST Warszawa oraz K. w roli, akw., 1934 - PWST Warszawa; W. Bartoszewicz: Portret w grupie siedmiu osób Komisji Egzaminacyjnej dla kan­dydatów na aktorów, rys., tusz, 1950, Szkicownik z lat 1947-1951 - Bibl. Raczyńskiego; Jotes (J. Szwajcer): Portret, karyk., rys., repr. J. Szwajcer: Ze wspomnień kary­katurzysty Wrocław, 1960;, Fot. - Aren. Dok. Mech., IS PAN, MTWarszawa, ZASP.
Film.: 1933 - Pod Twoją obronę (f.), Szpieg w masce (f.); 1936 - Pan Twardowski (f), Róża (f.); 1937 - Płomienne serca (f); 1939 - Doktor Murek (f.); 1949 - Za wami pójdą inni (f.); 1950 - Dom na pustkowiu (f.), Dwie brygady (f.); 1955 - Trzy starty (f.); 1961 - Ludzie z pociągu (f.), Nafta (f.), Ogniomistrz Kaleń (f); 1962 - Drugi brzeg (f); 1963 - Czarne skrzydła (f), Pamiętnik pani Hanki (f), Troje i las (f.); 1964 - Pierwszy dzień wolnos'ci (f.), Ranny w lesie (f), Wiano (f); 1965 - Drewniany różaniec (f.), Dzień ostatni, dzień pierwszy (s. tv); 1966 - Bumerang (f), Czterej pancerni i pies, ode. Załoga (s. tv), Don Gabriel (f); 1967 - Cała naprzód (f), Fatalista (tv). Sami swoi (f), Upiór (tv); 1968 - Kiedy miłość była zbrodnią (f. - prod. pol.-Berlin Zach.), Lalka (f.); 1969 - Czerwone i złote (f.); 1970 - Prom (f.); Materiały - Archiwum TVWarszawa. Nagrania: Rola - Red. Dok. Inf. RP.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994